دراین نوشتار شرایط عام و خاص مترجم قرآن به تفکیک مطرح و از آنجا که آیة‏اللّه‏ معرفت در دو کتاب تاریخ قرآن و التفسیر و المفسرون به این مبحث پرداخته‏اند، به بررسی نظرات ایشان و مقایسه آنها با دیدگاههای دیگران پرداخته شده است.

قرآن، ترجمه، نقد و بررسی، معرفت.

موضوع «شرایط مترجم قرآن» از موضوعاتی است که مورد بررسی دقیق قرار نگرفته و در کتاب‏ها و مقالات به صورت جزئی و پراکنده بدان اشاره شده است.
از جمله منشوراتی که به شرایط مترجم اشاره کرده‏اند، عبارتند از: تاریخ قرآن، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، البیان فی تفسیر القرآن، اصول و مبانی ترجمه قرآن، تاریخ ترجمه قرآن در جهان، مجله مترجم در مقالات متعدد، مقاله‏ای از یوجین نایدا، آسیب‏شناسی ترجمه فارسی قرآن کریم، فن ترجمه در ادبیات عرب، مناهل العرفان، پیوست‏های ترجمه قرآن و قرآن ناطق.
قاعده عقلایی آن است که هر کس می‏خواهد کاری انجام دهد ضروری است آمادگی‏ها و شرایط لازم برای انجام آن کار را داشته باشد. مترجم قرآن نیز از این قاعده مستثنی نیست،
اما مترجم قرآن دارای دوجنبه است جنبه مترجم بودن و جنبه ترجمه کردن قرآن،که هر کدام دارای مقدمات، لوازم و شرایط ویژه است، یعنی مترجم قرآن لازم است شرایط عام مترجم را دارا باشد همانطور که ضروری است شرایط ویژه خاص ترجمه قرآن را نیز دارا باشد.

این شرایط به دو بخش تقسیم می‏شود:
الف: شرایط لازم هر مترجم که در تحقق اصل ترجمه دخالت دارد و نبود آنها به اصل ترجمه ضربه می‏زند. این شرائط عبارتند از:

صاحبنظران و مولفان ترجمه بر این شرط پافشاری کرده‏اند(1) از جمله آیة اللّه‏ خوئی؛ در مورد شرایط مترجم می‏نویسند: «باید در ترجمه تسلّط و احاطه کامل به لغتی باشد که قرآن از آن به زبان دیگر منتقل می‏شود.»(2)
البته مقصود از آگاهی و تسلط در اینجا، تسلط بر زبان و قواعد آن بصورت مطلوب و نسبی است نه تخصص ادیبانه(3).
از این رو برخی صاحب نظران از این شرط این گونه تعبیر کرده‏اند: «تسلّط به زبان و ادبیات سرزمین مادری و ظرایف و ریزه کاری‏های آن.»(4)
و در مورد ترجمه قرآن آگاهی از لغت عرب، صرف، نحو، معانی و بیان لازم است همانطور که تسلّط نسبی بر ادبیات زبان مقصد مثلاً زبان فارسی برای مترجم فارسی زبان لازم است.

برای ترجمه هر متن شناخت موضوع و ابعاد آن ضروری است و گرنه مترجم در ترجمه اصطلاحات با مشکل جدّی روبرو می‏شود. این شرط مورد تاکید برخی صاحب نظران و مترجمان بنام است.(5) در ترجمه قرآن نیز شناخت قرآن و محتوا و اهداف هدایتگرانه‏ی آن لازم است.

هر مترجم دارای بینش‏های خاص مذهبی، کلامی، فقهی و تفسیری است از این رو در قید پیش فرض‏های ذهنی خود است و با عینک خاص خویش به متنِ موردِ ترجمه، می‏نگرد، البته این پیش فرض‏ها دو دسته هستند:
اول: پیش فرض‏های ضروری هر متن، که لازم است در ترجمه‏ی آن مورد توجه قرار گیرد. از این پیش فرض‏ها با عنوان «مبانی ترجمه» یاد می‏شود.
دوم: پیش فرض‏های غیر ضروری، مثل پیش فرض‏های فلسفی، سیاسی، اجتماعی و دیدگاههای شخصی که هر مترجم دارد اما دخالت آنها در متن نه تنها مفید نیست بلکه گاهی زیان‏آور است.
برای مثال کسی که طرفدار مکتب جبر است و یا کسی که طرفدار اختیار و آزادی مطلق انسان است اگر دیدگاه خود را در ترجمه اعمال کند، موجب می‏شود که برخی آیات از ترجمه واقعی خود دور شوند.
البته جلوگیری از رسوخ پیش فرض‏ها و دیدگاههای مترجم در ترجمه بسیار مشکل است، ولی مترجم می‏تواند با دقت بیشتر، تاثیر این عناصر را در ترجمه به حداقل برساند.
آیة اللّه‏ معرفت، مفسّر گرانقدر قرآن در این مورد می‏نویسند: «مترجم باید خود را از هر گونه خواسته‏های درونی که ساخته محیط یا باورهای تقلیدی اوست، آزاد ساخته، صرفا درصدد فهم مفاد آیات بدون هر گونه آرایه باشد.»(6)

یعنی شرایطی که برای مترجم لازم است ولی بصورت طبیعی حداقل آن در هر مترجم وجود دارد اما وجود حداکثری آنها موجب کمال ترجمه می‏شود و ارزش ترجمه را بالا می‏برد.

در این مورد یوجین نایدا کارشناس کتاب مقدس، می‏گوید: «مترجم نه تنها باید محتوای آشکار پیام را بفهمد بلکه ظرایفی را که از حیث سبک، رنگ و بوی پیام را تعیین کرده است تشخیص دهد(7).
پس مترجم لازم است قبل از شروع ترجمه روش‏ها و سبک‏ها را بشناسد و روش و سبک خود را مشخص سازد و در آن مسیر حرکت کند. و گرنه ترجمه او ناهمگون و مضطرب می‏شود و گرفتار لغزش‏های روش شناختی می‏گردد.

هر مترجم لازم است هنر نویسندگی داشته باشد، یعنی مترجم مطالب متن را به زبان مبدأ درک کند سپس آنها را به لباس زبان مقصد در آورد و با قلمی مناسب نگارش و به خواننده عرضه نماید. از این رو لازم است مترجم، نویسنده باشد و قلمی شیوا و روان داشته باشد. و گرنه نمی‏تواند مقصود و پیام متن را به زبان دوم بخوبی منتقل کند.

ترجمه نیاز به تمرین عملی دارد، یعنی آموختن روش‏ها و قواعد نظری ترجمه کافی نیست بلکه لازم است که مترجم، در عمل آزموده شود. بارها بنویسد و لغزش‏های خود را ببیند و اصلاح کند و دوباره بنویسد تا متنی درخور خلق کند و مترجمی توانا شود.
آیة‏اللّه‏ مشکینی نیز در پایان ترجمه خویش، در شرایط مترجم به نوعی همین مطلب را یاد آور شده‏اند که: «از لوازم موفقیت مترجم، تأمل در ترجمه‏های انجام شده توسط دیگر مترجمان محترم است...باید از تجربه‏های آنان استفاده کرد.»(8)

ترجمه نیازمند اعمال ذوق و سلیقه است. مترجم، هنرمندی است که با نوآوری و زیبا سازی ترجمه اثری هنری می‏آفریند.
به عبارت دیگر ترجمه علاوه بر دقت و صحت، لازم است زیبا باشد تا ترجمه‏ای درخور قرار گیرد.
البته برخی درمورد این شرط مبالغه کرده و نوشته‏اند: «مترجم چیره دست باید به اندازه نویسنده‏ای که اثرش را برای ترجمه برگزیده است ذوق داشته باشد، و یا دست کم ذوقش از نوع ذوق نویسنده اصلی باشد.»(10)

یوجین نایدا، کارشناس کتاب مقدس در مورد شرایط مترجم می‏گوید: «مترجم نه تنها باید محتوای آشکار پیام را بفهمد، بلکه دقایق معانی را نیز باید درک کند، بار عاطفی واژه‏ها را دریابد.»(11)

مترجم باید در ترجمه از تکیه بر ذهنیات خودداری کرده و به علم اجمالی نسبت به معانی واژه‏ها و تفسیر آیات بسنده ننموده، بلکه پیوسته به منابع و مآخذ رجوع کند.
البته این مطلب در ترجمه قرآن و مراجعه به کتاب‏های لغت از اهمیت بیشتری برخوردار است بطوری که برخی مترجمان فریب ظاهر برخی واژه‏های به ظاهر آسان و روشن را می‏خورند و به منابع لغوی برای درک معانی واژه‏ها و ریشه‏یابی آنها مراجعه نمی‏کنند و گرفتار لغزش می‏شوند(12).

تذکر: این شرط می‏تواند به آگاهی از موضوع ترجمه باز گردد.

تذکر: این شرط به مبحث آگاهی از موضوع ترجمه باز می‏گردد.

تذکر: این شرط نیز می‏تواند به روشمندی مترجم باز گردد.

تذکر: شاید این شرط برای مخاطب‏شناسی لازم باشد ولی حداقل آن کافی است.
12ـ استاد محمد عبدالغنی حسن در کتاب «فن ترجمه در ادبیات عربی» شرایط دیگری نیز برای مترجم از دیدگاههای مختلف بصورت مفصل آورده است از جمله «قدرت بیان ـ تخصص در ترجمه ـ شناخت موضوع ـ آشنائی و تسلّط ـ انعکاس روح و احساس مؤلّف در ترجمه ـ رام کردن زبان ـ رعایت اسلوب(14).

مترجم قرآن لازم است که شرایط عام ترجمه را دارا باشد، ولی علاوه بر آن لازم است که شرایط ویژه‏ای نیز داشته باشد، چرا که ترجمه قرآن، یک ترجمه ساده نیست بلکه از طرفی ترجمه کلام خداست و دقت‏ها و شرایط خاص خود را می‏طلبد و از طرف دیگر ترجمه قرآن با تفسیر پیوند خورده و شرایط ویژه دارد.

از آنجا که ترجمه قرآن نوعی تفسیر است و درصدد بیان معانی آیات و مقاصد آنهاست، از این رو لازم است که مترجم قرآن تمام شرایط مفسر قرآن را داشته باشد. از جمله:
ـ آگاهی از ادبیات عرب، برای فهم ظاهر کلام الهی در قرآن.
ـ آگاهی از سنت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و اهل بیت علیهم‏السلام و علوم مرتبط آن مثل رجال، درایة و فقه الحدیث، برای بدست آوردن قرائن نقلی در ترجمه و تفسیر آیات.
ـ آگاهی از برهان‏ها و حکم‏ها و قرائن عقلی برای تفسیر و ترجمه آیات متناسب با آنها.
ـ آگاهی از علوم قرآن، برای تشخیص آیات مکی و مدنی، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و...
ـ آگاهی از شأن نزول آیات، برای فهم قرائن تاریخی و جغرافیایی که در تفسیر و ترجمه آیه تأثیر دارد.
ـ آگاهی از علوم تجربی برای فهم آیاتی که اشارات علمی دربردارد. البته با رعایت شرایط خاص تفسیر علمی و به دور از تحمیل نظریه‏های علمی بر قرآن.
ـ آگاهی از علم اصول الفقه، برای بدست آوردن قواعد عرفی و عقلائی محاوره در فهم آیات.
ـ آگاهی از علم فقه، برای فهم و ترجمه و تفسیر آیات الاحکام.
ـ آگاهی از تاریخ قبل از اسلام (تاریخ جاهلیت) و تاریخ اسلام، برای بدست آوردن قرائن تاریخی که در فهم آیات تأثیر دارد.
ـ مراجعه به تفاسیر گذشتگان برای بدست آوردن قرائن و دیدگاههای مفسران در تفسیر آیه.
ـ آگاهی از تاریخ ادیان و کتاب مقدس (تورات و انجیل و ملحقات آنها) برای فهم انحرافات آنها و بدست آوردن قرائن لازم در اشارات آیات قرآن به یهود و مسیحیت و ادیان دیگر، (بدون ورود در اسرائیلیات)(15).
تذکر1: شاید بتوانیم که برخی از موارد فوق را به آگاهی مترجم از زبان مبدأ و موضوع ترجمه بازگردانیم، ولی از آنجا که این موارد، جزئی از شرایط مفسر و مترجم نیز هست در اینجا یکباره شماره کردیم.
تذکر2: روشن است که وجود هر کدام از موارد فوق در مترجم، در ترجمه او تأثیر مثبت دارد و عدم هر کدام از آن موارد تأثیر منفی در ترجمه دارد. بلکه ترجمه قرآن بدون داشتن این موارد، منتهی به ترجمه به رأی می‏شود که نوعی تفسیر به رأی است. چون اقدام به ترجمه و تفسیر قرآن بدون علم و بدون توجه به قرائن عقلی و نقلی می‏شود که از مصادیق بارز تفسیر به رأی است.
برخی صاحبنظران بصورت پراکنده به شرط فوق و موارد آن اشاره کرده‏اند که در ذیل می‏آید:
آیة‏اللّه‏ خوئی در مورد شرایط ترجمه قرآن می‏نویسند:
«در ترجمه قرآن، فهمیدن قرآن شرط است و فهم آن منحصر در امور سه گانه زیر است:
1- مفهوم لفظی که عرب فصیح از ظاهر آن می‏فهمد.
2- حکم عقل و فطرت سالم.
3- تفسیری که از معصوم رسیده است.»(16)
آیة‏اللّه‏ معرفت در مورد شرایط مترجم می‏نویسند: «باید دانش دینی مترجم در حدی باشد که بتواند قبل از ترجمه هر آیه‏ای به تفاسیر معتبر مراجعه کند و به آنچه خود در آغاز از آیه استنباط می‏کند اکتفا نکند.»(17)
و نیز ایشان در جای دیگر می‏نویسند: «و من ثمّ یجب ان تتوفّر فی المترجم صلاحیة هذا الشأن بالاحاطة الکاملة علی مزایا اللغتین الکلامیة، واقفا علی اسرار البلاغة و البیان فی کلتا اللغتین، عالما بمواضع نظرات صاحب المقال الاصل، عارفا بالمستوی العلمی الذی حواه الکلام الاصل، قادرا علی افراغ تمام المعنی و کماله ـ بممیّزاته و دقائقه ـ فی قالب آخر یحاکیه و یماثله جهد الامکان.»(18)
هیئتی از علمای الازهر به ریاست مفتی بزرگ مصر در مورد ترجمه قرآن تشکیل شد سپس روش ترجمه تفسیری را مورد تایید قرار داد ودر این مورد دستورالعملی صادر کرد که در بخشی از آن آمده است:
1- اسباب النزول را بعد از بحث از صحت آن ذکر کنند وبرای فهم آیه از آن کمک بگیرند.
2- اول هر سوره نوشته شود که آن سوره مکّی است یا مدنی، یا چه آیه‏ای در آن سوره مکی و چه آیه‏ای مدنی است.
3- تا آنجا که ممکن است تفسیر (ترجمه تفسیری) خالی از اصطلاحات و مباحث علمی باشد مگر آنچه را که فهم آیه می‏طلبد.(19)
یکی از نویسندگان معاصر در مورد شرایط مترجم می‏نویسد: «با توجه به اینکه ترجمه از تفسیر مشکل‏تر است، مترجم قرآن کریم باید صاحب بینش تفسیری مخصوصا تفسیر المیزان و سایر تفاسیر باشد که بتواند قبل از ترجمه هر آیه‏ای به تفاسیر معتبر مراجعه کند و به آنچه خود در آغاز از آیه استنباط می‏کند اکتفا نکند.»(20)
و در جای دیگر علم اشتقاق، صرف، نحو، علوم بلاغی، علم قرائات، کلام، اصول الفقه، اسباب النزول و قصص، ناسخ و منسوخ، تفسیر، الدرایة و فقه الحدیث، تاریخ و آگاهی از علم فقه و سایر علوم جنبی را از پیش نیازهای ترجمه برمی‏شمارد(21).
آیة‏اللّه‏ مشکینی نیز در مؤخره ترجمه قرآن خویش، به بیان شرایط مترجم پرداخته است(22).

همانطور که گذشت ترجمه قرآن نوعی از تفسیر است و تفسیر به رأی جایز نیست بلکه از گناهان کبیره است.(23) یعنی مترجم قرآن نمی‏تواند بدون توجه به قرائن عقلی و نقلی به ترجمه قرآن بپردازد.
این مطلب یکی از مبانی تفسیر و ترجمه قرآن نیز هست و رعایت آن شرط مترجم قرآن است و گرنه ترجمه او معتبر نخواهد بود.
آیة اللّه‏ خوئی، در این مورد می‏نویسند: «نظریات شخصی که بعضی مفسّرین در تفاسیرشان می‏آورند، از این موازین (ظاهر لفظ ـ حکم عقل ـ روایات) خارج است و آن از تفسیر به رأی است و از اعتبار ساقط می‏باشد و سزاوار نیست که مترجم و مفسّر به آن اتّکال پیدا کند.»(24)
آیة اللّه‏ مشکینی نیز می‏گوید: «صرف برگرداندن لغتی به لغت دیگر در ترجمه کفایت نمی‏کند بلکه سبب خطا و اشتباه می‏گردد.»(25)
دکتر ذهبی در مورد شرایط مترجم در ترجمه تفسیری، استقلال به رأی در فهم معانی قرآن را مطرح می‏کند:
«اول: مترجم دارای شرایط تفسیر باشد. اما هنگامی که استقلال به رأی در فهم معانی قرآن داشته باشد و یا بر تفسیری تکیه کند که از اصول معتبر اخذ نشده باشد ترجمه او جایز و معتبر نیست.
دوم: مترجم از میل به عقاید منحرف و مخالف قرآن دور باشد.»(26)

دکتر بی آزار شیرازی نیز در این مورد به آیه لا یَمَسُّهُ اِلا الْمُطَهَّرُونَ(27) استناد جسته و می‏گوید: «در ترجمه قرآن نیز طهارت و تقوا و لطف و توفیق الهی شرط اساسی درک حقایق متن قرآن و انتقال آن به زبان مقصد است.(28)
یوجین نایدا، سرپرست موسسه ترجمه کتاب مقدس به زبان‏های دنیا، می‏نویسد: «در ترجمه کتاب مقدس، بسیاری از مترجمان برجسته، ضرورت اتکال بر لطف و عنایت الهی را به عنوان شرط اساسی ترجمه برای مترجم مورد تاکید قرار داده‏اند. مترجمانی چون جروم، واپکلیف، لوتر، تیندال و فردریک سی، گرانت، بارها به این اتّکال اشاره کرده‏اند.»(29)
تذکر: البته رعایت این شروط برای مترجم قرآن سزاوار است ولی شرط تحقق ترجمه قرآن نیست بلکه شرط کمال ترجمه است.

ترجمه قرآن دارای ابعاد مختلف است که تخصص در تمام ابعاد آن معمولاً برای یک نفر ممکن نیست و یا توجه به تمام ابعاد ادبی، علوم قرآنی، تفسیری، زبان شناختی زبان قرآن و زبان مقصد و... از عهده یک نفر ساخته نیست.
از این رو لازم است که ترجمه قرآن توسط گروهی متخصص صورت گیرد و از حالت فردی خارج شود.
نخستین کار گروهی در ترجمه و تفسیر قرآن، از علمای ماوراء النهر (بین سال‏های 350 ـ 365) گزارش شده است، که به دستور منصور بن نوح سامانی، تفسیر طبری به فارسی ترجمه شد.(30)
البته این ترجمه در حقیقت ترجمه تفسیر است نه ترجمه خالص قرآن.
سپس از ترجمه قرآن زین العابدین رهنما یاد شده که ترجمه خود را برای صد و پنجاه نفر از شخصیت‏های اسلامی فرستاد و نظر سنجی کرد، ولی همانطور که نویسنده اعتراف کرده، جمعی بودن این ترجمه چندان روشن نیست.(31)
بنابراین در حقیقت اولین ترجمه جمعی قرآن بصورت رسمی توسط نگارنده و جمعی از قرآن پژوهان انجام گرفت که در سال 1383 ش منتشر شد.
برخی صاحبنظران در عصر ما به این مهم توجه کرده و این کار گروهی را پیشنهاد کردند.
از جمله آیة‏اللّه‏ معرفت در مورد شرایط ترجمه و مترجم بر این مطلب تاکید می‏کند که ترجمه زیر نظر هیأت متخصصی باشد که به علوم مختلف اشراف کافی داشته باشند. تا متن مترجم از خطا و انحراف مصون باشد.(32)
اینان برآنند که: «ترجمه بی غلط یک رؤیاست»(33) و هیچ کس به تنهایی از عهده ترجمه قرآن بر نمی‏آید، و ترجمه آکادمیک از قرآن یک ضرورت است.(34) چرا که ترجمه قرآن نیاز به بیست نوع دانش و فن دارد که هر کدام از آنها از عهده یک فرد برنمی‏آید، و نیاز به کار گروه‏های سه تا پنج نفری با تخصص‏هایی از این قبیل دارد:
گروه سرپرست، گروه مشاوران، گروه علوم وفنون قرآنی، گروه تاریخ صدر اسلام، گروه صرف ونحو و اشتقاق، گروه لغت و مفردات قرآن، گروه کتاب‏شناسی قرآن، گروه متخصص حدیث، گروه متخصص در زبان و ادبیات عرب، گروه متخصص در زبان و ادبیات فارسی، گروه متخصص در ترجمه و زبان‏شناسی، گروه متخصص در فقه مذاهب اسلامی، گروه متخصص در علم کلام، گروه متخصص در تفسیر، گروه متخصص در کتاب مقدس، گروه ویراستاران ترجمه‏های قرآن، گروه مقابله گران با چند ترجمه منتخب، گروه تهیه و تدوین، گروه آماده سازی ترجمه نهایی برای تولید، گروههای متخصص در علوم طبیعی (طب القرآن، طب روحانی قرآن، باستان‏شناسی قرآن، جامعه‏شناسی قرآن، سنن تاریخی قرآن، جغرافیای تاریخی قرآن، سبک‏شناسی قرآن، 21. گروه متخصص در اصول الفقه مذاهب مختلف اسلامی)، گروه متخصص در زبان‏های دیگر (انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی) برای مقابله ترجمه نهایی، گروه پنجاه نفری از خوانندگان پیشتاز.(35)

آیة اللّه‏ معرفت در مورد شرایط ترجمه می‏نویسند: «لازم است متن ترجمه شده قرآن کنار متن عربی قرار بگیرد تا مراجعه کننده در صورت مواجه شدن با اشکال بدان مراجعه کند و این توهم پیش نیاید که ترجمه می‏تواند جای قرآن را بگیرد.»(36)
دکتر ذهبی در مورد شرایط مترجم قرآن می‏نویسد: «رابعا: ان یکتب القرآن اولاً، ثم یوتی بعده بتفسیره، ثم یتبع هذا بترجمته التفسیریه حتی لایتوهم متوهم ان هذه الترجمه ترجمة حرفیة للقرآن.»(37)